राजनीति केबल सत्ता र भागबन्डामा केन्द्रित भयो भन्दै 'त्यसलाई बदल्न' १० वर्षे युद्ध लडेर आएको माओवादीसमेत यसैमा चुर्लुम्मै डुब्नुले राजनीतिले बेथितिबाट पार पाउन अरू धेरै समय पर्खनु पर्ने देखिन्छ।

नेपालको जनगणना २०७८ को प्रतिवेदनले तराई र मधेश प्रदेशका जिल्लाहरूमा साक्षरता प्रतिशत अन्यत्रभन्दा न्यून रहेको देखाएको छ। तिनै जिल्लामा मिटरब्याजको समस्या सबैभन्दा बढी देखिनु संयोग मात्र होइन।

मेरो पुस्तालाई आन्दोलनले के सिकायो भने कम्युनिस्ट भनेको मुक्तिदाता हो। हामीले अनेक पटक भन्यौँ र लेख्यौँ होला। पछुतो के लाग्छ भने सो अभिव्यक्तिमा ठूलो ठालुपन छ।

विख्यात साहित्यकार मिलान कुन्देरा सुन्दर वा 'स्वर्ग'को सपना मनुष्यको सबैभन्दा पुरानो सपना हो भन्छन्। यसका निम्ति स्रष्टा मात्र होइन, यस्तो सपना देख्ने सबैले आफ्नो आलोचनात्मक विवेकलाई समृद्ध गर्नैपर्छ।

एक दिन शिक्षकले उपाध्यायलाई जंगलको बाटो हुँदै गाडीमा लिएर गए। बाटोको बीचमा भव्य महल भेटियो। महलको ठूलो बैठकको सोफामा कोही बसिरहेका थिए। तिनी रुसी कम्युनिस्ट पार्टीका महासचिव ब्रेज्नेभ थिए।

आजको नेपाली क्रिकेट टिम लोभलाग्दो गरी समावेशी छ। जसको जितले देशका हरेक समुदायले अपनत्व र गौरव महसुस गर्न पाएको छ।

हिउँले हरेक वर्ष सानाठूला दुर्घटना निम्त्याइरहेको हुन्छ। यस्तो थाहा पाउँदापाउँदै पनि हामी हिउँसँग खेल्न मन पराउछौँ। तर हिउँले सुखभन्दा बढी दु:ख निम्त्याउँछ।

संविधान मस्यौदाको क्रममा, मौलिक 'र' को सट्टा दुर्भावनापूर्ण 'वा' राखिएको थियो। यही हेलचेक्र्याइँको उपज हो संविधानको धारा ७०।

प्रकृतिको कार्यप्रणालीलाई साधनको भुक्तानीबाटै सम्मान गर्नुपर्छ, तब मात्रै आउँदै गरेको जलवायु महासंकटका साथै पर्यावरणीय संकट एवं पुँजीवादी शोषणको जोखिमबाट समग्र मानव समाजले मुक्ति र स्वतन्त्रता पाउँछ।

बेपत्ता पारिएका व्यक्तिको छानबिन आयोग र सत्य निरूपण तथा मेलमिलाप आयोगमा धेरै जनाविरुद्ध उजुरी परेको छ। दुई आयोगमा परेका ६६ हजार उजुरीमध्ये तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र शाहविरुद्ध पनि कारबाही हुनसक्छ।

पुरातनपन्थी, सामन्ती पृष्ठभूमिका व्यक्ति र भ्रष्टाचार गर्न पाएका पुराना कर्मचारीहरू जहिले पनि पुरानो समय र व्यक्तिको गुणगान गाउँछन्। 

भोलिका दिन आरोपितको अपराध पुष्टि भएमा उनले यसबीच गरेको राष्ट्रको प्रतिनिधित्व, पीडितमा परेको असरलगायतको जिम्मेवारी कसले लिन्छ?

पञ्चायतभन्दा अहिलेको वर्णशंकरतन्त्र तुलनात्मक रूपमा ठीक छ। कमसेकम मान्छेले बोल्न पाएका छन्। भ्रष्टाचार आज पनि छ, त्यो राणाशाही र पञ्चायती शासनकै परम्पराको निरन्तरता हो। 

खानुभयो, बोल्नुभयो, सोध्नुभयो, बताउनुभयो प्रकारका सामग्री आजको सूचना प्रविधिको युगमा समाचार होइन, अपवादलाई छाडेर सूचना मात्र हुन्।

दलित युवाले उच्च जातको युवती बिहे गर्दा स्वतः बलात्कार कायम गर्न खोज्ने, तर्साउने या बाल विवाहको आरोपमा मुद्दा लगाएर  थुनाउने र कुनै पनि हालतमा बिहे खारेज गराउने चलन छ।

सर्वसाधारणदेखि राष्ट्रपति नै गुणस्तरहीन बजारबाट पीडित भइरहेका छन्। उपभोक्ताको जीवनमाथि यस्तो खेलबाड भइरहँदा राज्यका शक्तिशाली मान्छे पनि बजारको बेथितिबाट सिर्जित असुरक्षाबाट मुक्त छैनन्।

हरेक आर्थिक क्रियाकलापमा हुने मूल्य अभिवृद्धिको योग गार्हस्थ्य उत्पादनमा जोडिन्छ, तर चुरोट, खैनी वा गुट्खा कम्पनीले पारेको पर्यावरणीय, सामाजिक र स्वास्थ्यमाथिको असर गणना भने गरिँदैन।

हामीसँगै कृषि स्नातक गर्नुभएका लगभग ७० प्रतिशत साथीहरू अध्ययनका क्रममा अमेरिका पुगेका छन्। धेरैले विद्यावारिधि सम्पन्न गरेर अमेरिकी कृषि विकासमा राम्रो योगदान गरेका छन्।

विज्ञान पढाउने तर विज्ञान नबुझ्ने ती शिक्षकलाई मैले भनेँ, 'जेसुकैको होस्, धुवाँ भनेको धुवाँ नै हो। स्वास्थ्यका लागि हानिकारक हुन्छ, वातावरण प्रदूषित पार्छ।'

प्रश्नहरू मनुष्यको अस्तित्व, गरिमा र सौन्दर्यसँग जोडिएका छन्। प्रश्नहरू नै स्वतन्त्रता, समानता र सामाजिक न्यायका जननी हुन्। प्रश्न गर्नु मनुष्य जिउँदो हुनुको प्रमाण हो। मुर्दाहरूले प्रश्न गर्दैनन्।