संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्डयनमन्त्री सुदन किराँतीले शिक्षित पराजुली र हरिनाथ ढकाललाई पशुपति क्षेत्र विकास कोष सञ्चालक परिषद्‌ सदस्यमा नियुक्त गरेका हुन्।

संरक्षण अभावमा सातौँ र आठौँ शताब्दीदेखि मिथिला क्षेत्रमा प्रचलनमा रहेका मिथिला क्षेत्रका ऐतिहासिक, प्रचीन लोकनाच लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन्। यी नाचमा आश्रित कलाकार पलायन भएका छन्।

मन्दिर परिसर वरपर ढकमक्क फुल्ने लालीगुराँसले पर्यटकलाई लोभ्याउँछ। फिस्लिङ, मुग्लिन, कालिकाको शक्तिखोर, धादिङको बेनीघाट रोराङको हुग्दीखोला हुँदै गाडीबाट इच्छाकामना मन्दिर पुग्न सकिन्छ।

तराई/मधेशको पर्यावरणीय सन्तुलनका लागि आँपको वृक्षारोपणले योगदान गर्न सक्छ। सँगै, एउटा पुस्ताले लगाएको आँपबाट त्यसपछिका पुस्ताले व्यावसायिक लाभ पनि लिन सक्नेछन्।

पूर्णिमाका दिन सबेरै बजारमा भद्रकाली, महादेव र इन्द्रेश्वरका तीनवटा रथको भागदौड गराउने र रथ भेटिँदा एकापसमा जुधाउने चलनलाई जात्राको मुख्य आकर्षणका रूपमा लिइन्छ।

मुस्लिम जनसंख्याको ०.०१ प्रतिशतलाई प्रत्येक वर्ष हज गर्न जाने कोटा सुविधा छ। जसअनुसार यसवर्ष एक हजार १८० हजयात्री मक्कामदिना जाँदैछन्।  

भोटो हेर्न राष्ट्र प्रमुख पनि जाने परम्पराअनुसार राष्ट्रपति पौडेल जावलाखेल पुगेका थिए। उनको उपस्थितिमा गुठी संस्थान ललितपुरका कर्मचारीले भोटो देखाए।

भोटो जात्रा शुरू भएको यकिन तिथिमिति अहिलेसम्म पत्ता लागेको छैन। किम्बदन्ती अनुसार मत्स्येन्द्रनाथको जात्रा भने करिब एक हजार ३०० वर्षअघि नै शुरू भएको हो।

२०३१ सालमा पुल्चोकमा रथ ढल्दा ३१ जना घाइते भए, एक जनाको ज्यान गयो। २०६१ सालमा सुन्धारामा रथ पल्टिएर ४१ जना घाइते भए। भविष्यमा दुर्घटनाबाट जोगिन सावधानी अपनाउनुपर्ने विगतका घटनाहरूले देखाएका छन्। 

गोसाईकुण्डमा दशहरा पर्वमा १० र जनैपूर्णिमामा पाँच दिन गरी प्रत्येक वर्ष १५ दिन विशेष मेला लाग्ने गरेको छ।

जेठ कृष्णपक्ष आमावश्याका दिन मनाइने बरसाइत पर्व नवविवाहिता र अन्य महिलाले फरक विधिअनुसार मनाउने चलन छ।

स्याङ्जा, पाल्पा, तनहुँ र नवलपुरको सिमानामा रहेको केलादीधाम दर्शन र अवलोकन गर्न आउनेहरू बढिरहेका छन्। धामसम्म सडक सञ्चालन भएकाले पुग्न सहज छ।

मत्स्येन्द्रनाथको जात्रामा तीन दशकदेखि फोटो बेच्दै आएका रत्नकाजी महर्जनसँग यो पर्वसँग सम्बन्धित १८० वर्षदेखिका तस्वीर छन्। तस्वीर बेचेरै जीवन धान्नेभन्दा पनि आफूले धर्म गरिरहेको उनको विश्वास छ।

घाटु नृत्यमा वाद्य र साज शृंगारभन्दा पनि कारुणिक कथाको व्याख्या गरिएको हुन्छ। कारुणिक र हृदयविदारक गीत गाएर शोकाकुल अवस्था सिर्जना हुँदा गाउने कलाकार र दर्शकसमेत रोएको पाइन्छ। 

किराँत राई यायोक्खाका अध्यक्ष जीवन राईले राज्यले आफूहरूको चाड र सांस्कृतिक पहिचानलाई बहिष्करणमा पारेकाले राज्यलाई खबरदारी गर्दै यस वर्षको उँभौली पर्व मनाइएको बताए।

मंसिर शुक्ल पूर्णिमाका दिन बाली भित्र्याएर जाडो छल्न बेँसी झरेकाहरू आजदेखि लेकतिर लाग्ने चलन छ। 

बुद्धको जन्म, ज्ञान प्राप्ति र महापरिनिर्वाण (मृत्यु) वैशाख शुक्ल पूर्णिमाकै तिथिमा परेकाले यस दिन नेपाललगायत विश्वका बौद्ध धर्मावलम्बीले श्रद्धा र भक्तिपूर्वक बुद्ध जयन्ती मनाउने गर्दछन्।

खडेरी लागेपछि किसानको हौसला र वर्षाका लागि मिथिलाका तत्कालीन राजा जनकले खेतमा हलो जोतिरहेका बेला वैशाख शुक्ल नवमीका दिन जानकी प्रकट भएको किंवदन्ती छ।

रथलाई पाटनका विभिन्न स्थानमा परिक्रमा गराइन्छ। हरेक दिन रथ तानेर पुर्‍याइएका ठाउँमा जात्रा मनाउने चलन छ।

नेवार समुदायमा चलेका लोकश्रुति र कतिपय ऐतिहासिक तथ्यसँगै एकै समयमा धेरैजसो जात्रा मनाइनुको प्रमुख कारण प्रकृति अर्थात् मौसमको अर्थसित समेत जोडिएको छ।