बजार र यसको इतिहास

आफ्नो उपभोगका निम्ति सामान वा सेवा खरिद गर्ने क्रेता र स्वयंको लाभका निम्ति बिक्री गर्ने बिक्रेताको दुई पक्षलाई सामान्य अर्थमा बजार भन्नु र बुझ्नु पर्छ। इतिहास खोतल्दै जाँदा पाँच सय वर्ष पुरानो त्यस समयमा पुग्नु पर्ने हुन्छ, जहिले सार्विक महत्त्वको सिक्का अर्थात् मुद्राको प्रचलनमा व्यापकता आएको थियो। तत्कालीन प्रगतिशील दस्तकार र व्यापारीहरू सामन्तवादलाई पछार्दै र संक्रमणकाललाई गुजार्दै तब शक्तिशाली बन्न पुगे, जब अठारौँ शताब्दीको उत्तरार्धताका युरोपमा जेम्स वाटले अर्धस्वचालित वाष्प इन्जिनको आविष्कार गरे। 

त्यस आविष्कारसँगै उत्पादनमा भएको अस्वाभाविक वृद्धिका कारण उत्पादित सामानलाई कुनै निश्चित स्थानमा थुपारेर विनिमय गर्नुपर्ने बाध्यात्मक स्थिति पैदा भयो। यही परिस्थिति र कालखण्डमा एडम स्मिथद्वारा लेखियो, 'द वेल्थ अफ नेसन्स', जसको सारतत्व 'ग्रिड इज गुड' (लोभ गर्नु राम्रो हो) भन्ने थियो। उनको अवधारणाअनुसार बजारको सम्पूर्ण प्राधिकार व्यक्तिलाई दिनुपर्छ किनकि 'अदृश्य हात'ले नै बजारको अर्थतन्त्र चलायमान बनाउँछ। यही प्रक्रियाले नै सामाजिक हित हुन्छ भन्ने मान्यता उनको थियो। आजसम्म पनि अधिकांश मानिसको बजारप्रतिको बुझाइलाई प्राणभरण गर्दै आएको स्मिथियन दृष्टिकोणले नै हो। 

त्यस विपरीत करिब सय वर्षको अन्तरालमा, सन् १८६७ मा कार्ल मार्क्सले 'पुँजी' भन्ने पुस्तक जनतासामु ल्याएपछि भने आधुनिक अर्थशास्त्रको नियमको हवाला दिँदै अर्थको लुट मच्चाइरहेको पुँजीपति वर्गलाई चुनौती थपियो। अदृश्य हातले कुम्ल्याएको अपत्यारिलो र मनग्ये नाफालाई आलोचनात्मक मार्क्सवादी विचारधाराले खुलस्त मात्रै पारेन, कारण र तथ्यहरूको फेहरिस्तसमेत तर्कशील ढंगले औँल्याइदियो।

बजारवाद
बजारद्वारा निर्देशित विचारधारालाई 'बजारवाद' भनिन्छ। नाफा र मुनाफाको चंगुलमा फसेको पक्षद्वारा उपभोक्ताको श्रम र पुँजी लुट्ने ध्याउन्नमा निर्माण भएको विचारधारा नै 'बजारवाद' हो। पहिले समाजको आवश्यकताअनुरूप बजार निर्माण हुन्थ्यो, अहिले ठीक विपरीत। बदलिँदो सामाजिक परिस्थितिले ल्याएको विनिमय र वितरणको चक्रले प्रादुर्भाव भएको बजारको अवधारणालाई निश्चित मुठ्ठीभरका मानिसले कब्जा गरी विज्ञापन, सञ्चार, इन्टरनेट र अन्य माध्यमबाट बाँकी आम मानिसलाई भावनात्मक रूपमा धकेलेर लुट्ने धन्दा बजारवादले चलाइरहेको छ। आधुनिक पुँजीवादले समाजमा बजारको दबदबा निरन्तर कायम गर्ने काम गरिरहेको छ भने यसका अनुयायीहरूले समाज सञ्चालन, नियन्त्रण र नेतृत्वसमेत गर्ने गरेको देखिन्छ। विश्वबजार नाफा कुम्ल्याउने असामाजिक स्थल बन्न पुगेको छ, त्यसैगरी सामाजिक  सद्भाव, मितव्ययिता र परस्पर विनिमय आदि प्रक्रिया मृततुल्य छ।  

मानिस मानिसबीचको सम्बन्ध केबल क्रेता र बिक्रेताको हदसम्म मात्रै सीमित छ भने त्यो 'अर्थमानव' नवपुस्ता असंवेदनशील, असहिष्णु र बेइमानी बन्दैछ। त्यस पुस्तालाई पैसाबाहेक अरू विषयमा मथिंगल घुमाउन फुर्सद छैन। 'पैसा भए सबैथोक बजारमा किन्न पाइन्छ' भन्ने भ्रमित र विद्रुप विचारद्वारा प्रशिक्षित पुस्ताले वैज्ञानिक खोज-अनुसन्धान र कला-कौशलको सिर्जनशीलतामा भन्दा पैसा कमाउने र रमाउने जीवनशैली रोजेको देखिन्छ, जसका कारण मानव विकासमा समेत नकारात्मक असर पर्ने देखिन्छ। बजारवादद्वारा संवेदनामा गरिएको आक्रमणले आम मान्छे त्रस्त मनोविज्ञानमा छन्। 

बजारवादी संस्कृतिले मानिसलाई दम्भीका साथै अवसरवादी, नाजायज साँठगाँठमा कुशल र तिकडमबाजी कलामा निपुण बनाउन सफल छ। सममा बजारवादको वैचारिकीले निर्माण गरेको सोच्ने र बाच्ने जीवनशैलीलाई निर्देशित गर्ने सामाजिक व्यवस्थाको टड्कारो समस्या हो यो। 

उपभोक्तावादी संस्कृति
आधुनिक अर्थशास्त्रअनुसार कुनै पनि सामान वा सेवाको अन्तिम उपयोगकर्तालाई नै उपभोक्ता भन्ने गरिएको छ। उपभोक्ता र ग्राहक गरी दुई फरक पक्षको अप्राकृतिक भूमिका सिर्जना गरी भ्रमजाल फिँजाएको खुट्याउन गाह्रो छैन। ग्राहकले नाफा हेतु सामान वा सेवा उपभोक्तालाई बेच्न वा आफैँ उपभोक्ता बन्न सक्छ, तर उपभोक्ताले यसो गर्न सक्दैन। यसरी अर्थतन्त्रमा विभिन्न तहगत संरचना र भूमिका सिर्जना गरी सानो हिस्साका समूहले ठूलो हिस्सालाई ठगिरहने दुष्चक्र निरन्तर चलिरहेकै छ। परिणामतः धनी र गरिबको फासला दैनन्दिन बढ्दो दिशामा छ। 

बजारवादको वैचारिकीमा उभिएको उपभोक्तावादी संस्कृति यस्तो प्रवृत्तिको सांस्कृतिक मान्यता हो, जहाँ अधिक उपभोग गर्नु र वस्तुको स्वामित्व हुनुलाई सर्वोपरि सुख र खुशीको मानकमा गन्ती गरिन्छ। उत्पादक र उपभोक्ताबीच सिधा सम्पर्क नगराई बिचौलियाको रूपमा चलखेल गरी निश्चित वर्गले बिनाश्रम बजारवादका माध्यमबाट अकुत कमाउँछन्। बजारवादले आफ्नो उच्चतम सफलता नै व्यक्तिलाई अनुत्पादक बनाइ केबल उपभोक्तावादीमा परिणत गर्नुलाई ठान्छ।

उपभोक्तावादको इतिहास पछ्याउँदै जाँदा उन्नाइसौँ शताब्दीको मध्यताका युरोप र अमेरिकामा प्रारम्भिक चरणमा छिटपुट यो संस्कृति देखा परेको भए तापनि वास्तविक रूपमा सन् १८७० देखि १९१४ सम्मको दोस्रो औद्योगिक या प्राविधिक क्रान्तिको कालखण्डलाई मान्न सकिन्छ। सन् १९१८ को अन्त्यमा जब पहिलो विश्वयुद्धको समाप्ति भयो, तब दोस्रो औद्योगिक क्रान्तिबाट पेट्रोलियम, सञ्चार, स्टिल उत्पादन, विद्युतीय शक्तिमार्फत शक्तिशाली बन्दै आएको अमेरिकाले प्रचुर मात्रामा उत्पादित विभिन्न मालसामानलाई रेलमार्गमार्फत भूमण्डलीकृत ढंगले नाफाको व्यापारमा परिणत गरेको देखिन्छ। 

यसै युद्धोत्तर कालमा अर्थशास्त्री गुस्ताव कसेलद्वारा 'पर्चेजिङ पावर प्यरिटी थिअरी अर्थात्  क्रयशक्ति समता सिद्धान्त प्रतिपादित गरियो। यस सिद्धान्तले संसारभरका देशहरूको क्रयशक्तिलाई अमेरिकन डलरसँग दाँज्नलाई अहम् भूमिका खेलेको देखिन्छ। पहिलो विश्वयुद्धपश्चात्का दशकमा अमेरिकी अर्थतन्त्रले उच्चतम सफलता हासिल गर्दै थियो र दोस्रो विश्वयुद्धमा विजय भएसँगै संसारकै सर्वशक्तिमान् मुलुकका रूपमा ऊ दर्ज हुन पुग्यो। उपभोक्तावादी संस्कृतिको उन्नयन र बढोत्तरी पनि युद्धोत्तर काल अर्थात् बिसौँ शताब्दीको मध्य समयबाट हालसम्म निरन्तर आरोहणमा छ।

नेपाली समाजमा प्रभाव
निरन्तर एक शतकभन्दा लामो कालखण्डयता वैश्विक रूपमा हैकम चलाउँदै आएको उपभोक्तावादी संस्कृतिले सबैभन्दा ठूलो प्रभाव मध्यम वर्गलाई पार्छ। नेपाली समाजमा पनि उक्त संस्कृतिको प्रभाव बहुआयामिक ढंगले परेको देखिन्छ। दृष्टान्तको रूपमा असमान गोर्खा भर्ती सन्धि १९४७ अघि र पछि भर्ती भई मध्यम वर्गमा उक्लेका जनजातिलाई हेर्न सकिन्छ। अपवादबाहेक भर्ती भएका उक्त समुदायका नवपुस्ताको उपभोक्तावादी चिन्तन र जीवनशैलीले उनीहरूको मौलिक चिन्तन र सांस्कृतिक प्रणाली कमजोर पारेको छ। 

त्यसैगरी वैदेशिक रोजगारको क्षेत्रमा श्रम शोषणमा पर्दै विप्रेषण (रेमिट्यान्स)मार्फत देशको अर्थतन्त्रलाई चलायमान गराइदिने श्रमिक र मजदुरको एउटा तप्का पनि मध्यम वर्गमा पुगेको छ। यो वर्गका परिवारलाई पनि उपभोक्तावादी संस्कृतिले गह्रुङ्गै भारी बोकाइदिएको देखिन्छ। शहरमा चार आनामा कम्तीमा चार कोठे घर, भए चार नत्र दुईपांग्रे सवारीसाधन, कम्तीमा चार तोला सुनको प्रदर्शन, चार वटा एप्स चलाउने ढंग नपुगे पनि आईफोन र महँगा एन्ड्रोइड मोबाइल सेटमा कम्तीमा दुई फरक कम्पनीका सिम कार्ड र जंकफुडको उपभोगमा मस्त देखिन्छन् यस्ता परिवार समूह। 

नेपालीले विभिन्न उत्सवका रूपमा मनाउने मौलिक चाडपर्वमा बाह्य संस्कृतिको घोलघालले नयाँ खिचडी पर्वहरू निर्माण हुन पुगेका छन्। खिचडीयुक्त चाडपर्व र संस्कृति अवलम्बनकर्ता नेपालीलाई उपभोक्तावादले सहज ढंगले प्रभाव पार्दै गरेको छ। अहिले नयाँ वर्ष, जन्मदिन, न्यु इएर ईभ र वर्षमा कम्तीमा बाह्र वटा बर्थडे भोजमा सहभागी नभएका व्यक्ति अब अपवादमा मात्रै भेटिएलान्। अत्यन्तै धरै चाडपर्व मनाउने हिन्दू धर्मावलम्बीहरूमा समेत बर्थडे केक नकाट्ने घर विरलै पाइएला। तिहारको सन्दर्भलाई उजागर गर्दा थप बुझिन्छ।

तिहार पर्व विशेष गरी नेपाल र भारतका हिन्दू धर्मावलम्बीको चाड भनिए पनि हप्ता दिनसम्म विद्युत् शक्तिको भरपुर खपत गरिदिने झिलिमिली बत्तीका त्यान्द्रा, निधारमा लगाइने रङ, आदानप्रदान गरिने गिफ्ट, खाद्य-पेय पदार्थ, तासका पत्ती, बज्ने र नचाउने स्पिकर विदेशी बहुराष्ट्रिय कम्पनीका मालसामान हुन्छन्। त्यसो हुँदा कथनीमा हाम्रा र करणीमा अर्काका भइसकेका छन् मौलिक चाडपर्व र संस्कृतिहरू। बहुराष्ट्रिय कम्पनीद्वारा उत्पादित 'नेपाल आमाको जय' अंकित टी-सर्ट र फेटा गुथ्दै चर्का राष्ट्रवादका भजन गाइरहेछन् एकथरि मान्छे। भांग्रा र खेन्जा लगाउँदै विदेशी रक्सीमा नाचिरहेका छन् पहिचानवादीहरू। साम्राज्यवाद मुर्दावादको चर्को नारा साउन्ड सिस्टममा भट्याइरहेका छन् क्रान्तिकारीहरू।

न्यूनतमवादी (किफायतवादी) संस्कृतिको अवलम्बन
कुनै पनि वस्तुको स्तरीयतामा सुलह नगरी विवेकपूर्ण, तर्कशील र किफायती ढंगले प्रयोगमा ल्याउने चिन्तन प्रणालीलाई 'न्यूनतमवाद' भनिन्छ। न्यूनतमवादीहरू संख्यामा होइन, स्तरीयतामा विश्वास राख्छन्। बाच्नलाई खान्छन्, खानलाई बाँच्दैनन्। सन् १९१५ मा रुसी चित्रकार एवं कला सिद्धान्तकार काजिमिर मालेविचले सेतो पृष्ठभूमिमा कालो वर्गाकारको चित्रण गरेर न्यूनतम रङको प्रयोगले आफ्नो कलालाई प्रस्तुत गर्न सकिने अवधारणा ल्याएसँगै कलाक्षेत्रमा न्यूनतमवादको प्रादुर्भाव भएको थियो। दोस्रो विश्वयुद्धोत्तर कालखण्डको ६० र ७० को दशकमा एकापट्टि अधिकतमवादी र उपभोक्तावादीको दबदबा हाबी हुँदै थियो। अर्काेपट्टि अमेरिकी भूमिमै न्यूनतमवादीहरूले कला र जीवनशैलीसमेत किफायती संस्कृतिमा लैस बनाउने अभ्यासमा लागिपरे। स्केन्डिनेभिएन मुलुकमा समेत प्रशस्त मात्रामा यस्तो अभ्यास गरिएको पाइन्छ।

अठारौँ शताब्दीका फ्रान्सेली दार्शनिक डेनिस डिडरोट आर्थिक अभावमा गुज्रिएका थिए, तर रुसी धनाढ्य महिलाले उनको पुस्तकालय किनेपछि भने मनग्ये पैसा हात पर्छ र शुरू हुन्छ उनको नयाँ सरसामानप्रतिको मोह। उनको त्यस्तो मोहलाई 'डिडेरोट इफेक्ट" (डिडेरोट असर)का रूपमा मनोवैज्ञानिकहरूले वर्णन गरेका छन्। न्यूनतमवादी संस्कृति अनुसरण गर्नका निम्ति उक्त 'डिडेरोट असर'बाट बच्ने उपायहरू सुझाइएका सामग्री इन्टरनेटमा प्रशस्त भेटाइन्छ। किफायती बन्नु  र कन्जुस हुनु बिलकुल फरक प्रवृत्ति हो। यो संस्कृति निर्माण गर्नु प्राकृतिक स्रोतसाधनको दोहन र अतिक्रमणलाई रोक्ने चेतको विकास र यही विचारको प्रवर्द्धनमा लाग्नु हो। 

यहाँ एउटा सन्दर्भ जोड्नु श्रेयस्कर लाग्यो। एक जना न्यूनतमवादी पत्रकार साथीले दुई वर्षको खाडी मुलुकको बसाइँमा एक टुक्रा कपडासमेत त्यहाँ नकिनेको आफ्नो भोगाइ सुनाउँदा मैले सोधेँ, 'तपाईंको मासिक तलब कति थियो?' उनले खिसिक्क हाँसेर डेढ लाख भन्दा अचम्ममा परेको थिएँ। 

बजारवादले केबल दुई थोक उत्पादन गरिदिएको छ: एक, किन्ने सामान (वस्तु) र दुई किनेर भोग्ने सामान (उपभोक्ता)। यसरी मानवलाई 'मालकरण' वा 'वस्तुकरण'को प्रक्रियामा होमिदिएको छ। न्यूनतमवादी संस्कृतिले व्यक्तिको जीवनशैलीलाई विवेकी उपभोक्ता बनाउन सक्छ र उपभोक्तावादविरुद्धको आन्दोलनमा केबल सहायक भूमिकामा रहने उपायहरूमध्ये यो एक हो। तर बजारवाद र यसको मुख्य अवयवको रूपमा मौलाएको उपभोक्तावादी संस्कृतिलाई क्रमशः न्यूनीकरण गर्दै आमूल परिवर्तन गर्न मूलतः राजनीतिक व्यवस्थामै धक्का दिनु अनिवार्य हुन्छ।