सोती हत्याकाण्डका दोषीहरूलाई जोगाउने राजनीतिक चलखेलले न्यायालयमाथि पीडितको शंका थियो। त्यसविरुद्ध निरन्तर चलेको सडक संघर्ष सामान्य घटना थिएन। त्यही संघर्षका सेतु हुन् दलित अधिकारकर्मी खगेन्द्र सुनार।

पुर्खौली पेसाबाट बनेका सामग्रीले बजार पाउन नसक्दा पेसा नै संकटमा पर्ने अवस्था आएको छ। बजारमा परम्परागत तवरबाट बनेका सामग्रीको माग भए पनि सीपको प्रवर्द्धन गर्न नसक्दा स्थानीय मारमा पर्ने गरेका छन्।

अनन्तबहादुर शिक्षक, प्रधानाध्यापक हुँदै स्रोत व्यक्तिबाट अवकाशप्राप्त भएका हुन्। अवकाशपछिको समय सुन्तला खेतीमा लगाएको १० वर्ष भयो। यसबाट उनी वार्षिक पाँच लाख रुपैयाँभन्दा बढी आम्दानी गरिरहेका छन्।

विगतमा चेपाङ समुदायमा छोरीलाई चिउरीको रुख नै दाइजो दिने चलन थियो। तर, अहिले चिउरीको रुख दाउरा बाल्न, चिउरीको पात खसीबाख्रालाई खुवाउन प्रयोग हुन थालेको छ।

आधुनिक प्रविधिसँगै स्थानीय बजारमा सस्तोमा आकर्षक तथा आधुनिक भाँडाकुँडा प्रयोगमा आउन थालेपछि चुँदारा समुदायको पुर्ख्यौली पेसा संकटमा पर्न थालेको छ।

अनुसन्धानका लागि टोलीले ३२ हजार ९४ व्यक्तिको मस्तिष्कमा धूमपानको इतिहास र धूमपानको आनुवंशिक जोखिमको तथ्यांक विश्लेषण गरेको थियो।

खयरकन्द्रा सामुदायिक घरबासमा आठ परिवार आबद्ध छन्। सबै परिवारका सदस्यले घरबास सञ्चालनबारे तालिम लिएका छन्।

बजारमै २५० रुपैयाँ पर्ने कपडा गाउँ पुर्‍याएपछि पनि कसरी १५० रुपैयाँमा आउँछ भनेर सोध्दा उनले भने– ‘धेरै नाफा खाएर के गर्नु, ३०–४० रुपैयाँ फाइदा राखेर दिन्छु।’

माझी समुदायको संस्कृतिसँग जोडिएको डुंगा तार्ने पेसा लोप हुन लगेपछि मन्थली नगरपालिका–७ स्थित सेलेघाटका माझी संरक्षणमा छुटेका छन्।

प्रजनन उमेरमा हुने महिनावारी प्राकृतिक प्रक्रिया भए पनि धर्म र परम्पराका नाममा ‘बार्नु पर्ने’ चलनले महिलामाथि विभेद र छुवाछुत हुने गरेको छ।

स्थानीय तहले सूचना जारी गरी विकास निर्माणमा प्रयोग हुने सिमेन्टजन्य काम नगर्न आग्रह गरेका छन्। शैक्षिक संस्था बन्द भएका छन्। 

बागलुङका १०० भन्दा बढी किसान किवी खेतीमा लागेका छन्। काठेखोला गाउँपालिका–५ बिहुँका खिमानन्द कँडेलले यहाँ उत्पादित किवी बागलुङ बजार हुँदै चितवन पुग्ने बताउँछन्।

मूत्र प्रणाली र पित्तथैलीमा हुने पत्थरीको समस्या लिएर अस्पताल जाने बढेका छन्। पित्तथैलीमा पत्थरी भए शल्यक्रिया नै गर्नुपर्ने हुन्छ। यद्यपि, खानपानमा ध्यान दिए जोखिम कम हुने चिकित्सकहरू बताउँछन्।

अहिले मह प्रतिकिलो एक हजार २०० रुपैयाँमा बिक्री भइरहेको छ। बजारको समस्या छैन। घरबाटै मह बिक्री भइरहेको चोलादेवीले बताइन्।

कुलबहादुरले ह्विलचेयर बास्केटबल खेले। पौडिने, नाच्ने, गाउने गरे। राम्रो प्रशिक्षण पाए अहिले पनि खेलमा जम्ने हिम्मत छ। तर खेलेर खान पुगेन। चार वर्षदेखि अटो कुदाउँछन्। एक्ला कुलबहादुरको घरै अटो।

कुलबहादुरले ह्विलचेयर बास्केटबल खेले। पौडिने, नाच्ने, गाउने गरे। राम्रो प्रशिक्षण पाए अहिले पनि खेलमा जम्ने हिम्मत छ। तर खेलेर खान पुगेन। चार वर्षदेखि अटो कुदाउँछन्। एक्ला कुलबहादुरको घरै अटो।

एक दशक अगाडिसम्म बागलुङ, पूर्वी रुकुम र रोल्पाको सिमाना पातीहाल्ने सुनसान थियो। मध्यपहाडी लोकमार्ग सञ्चालनमा आएपछि भने चहलपहल बढेको छ।

मनाङमा कात्तिकको अन्तिम सातादेखि मंसिरको पहिलो साताबाट हिमपात हुनुपर्ने भए पनि गत वर्ष फागुन अन्तिम सातासम्म हिमपात भएन। वातावरणमा परिवर्तन आएकाले मनाङमा पर्याप्त हिउँ पर्न नसकेको स्थानीय बताउँछन्।

परम्परागत रूपमा काठबाट बनेका ठेकी, पाथी र मानालगायत वस्तु लोप हुने अवस्थामा पुगेका छन्।

सडक सुविधा सहज बनेपछि गाउँलेहरू कृषि उद्यममा लागेका छन्। पहिले बसाइँ सरेर तराई गएकाहरू पनि फर्किन थालेका छन्।