धरानमा बनेका खुकुरी नेपालमा मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय बजार अमेरिका, बेलायत, चीन, भारत, सिंगापुरलगायत देशमा पुग्ने गरेका छन्। त्यसबाट खुकुरी व्यवसायीले मासिक लाखौँ रुपैयाँ नेपाल भित्र्याइ रहेका छन्। 

तीन वर्षअघि जोशीको जीवनबाट कदम छुट्टिइन्। त्यसयता लेखनी नै उनको सहारा भएको छ, जहाँ उनी कदमलाई नै लेख्छन्, देख्छन्, पाउँछन्, संवाद गर्छन् र उनकै स्मृतिमा सयर गर्छन्। 

जुराका पहाडमा खेलिहिँडेका बथानका बथान हरिणहरू हेर्नुको मजा अविस्मरणीय हुन्छ। सिंगो टापुमा एउटा-एउटा पब, पसल, हुलाक, पेट्रोल पम्प र डिस्टिलरी छन्। बस्नका लागि एउटा होटलसहित केही कटेज छन्। 

हिउँदका ६ महिना मात्र इँटा भट्टामा काम हुन्छ। बर्खामा पानी पर्ने भएकाले इँटा बन्दैन। यसका लागि बर्सेनि मौसमी रूपमा कामदार काठमाडौँ आउने गर्छन्।

जनशक्ति अभाव भएर बाजा बजाउने प्रचलन लोप हुन थालेपछि आमा समूहले संरक्षणका लागि अभियान थालेको देउरालीचोक आमा समूहकी अध्यक्ष सरिता थापामगरले बताइन्। 

हिउँदमा महाकालीमा ढुंगा, गिट्टी र बालुवा छानेर छाक टार्दै आएका सोनाहा जाति वर्षामा ज्याला मजदुरी गर्छन्। स्थानीय सरकार बनेपछि पनि आफ्नो समुदायलाई उपेक्षा गरिएको उनीहरूको गुनासो छ।

नेपाल प्रहरीबाट सेवा निवृत्त भएपछि सामाजिक सेवामा लागेका लालबहादुर पछिल्लो समय सिरफुले, यानिमया, सालैजो, ठाडो, खेली, साइलोलगायतका पुराना र मौलिक भाकाको संरक्षणमा जुटेका छन्।

चानसिंह श्रीसले उत्पादन गरेको बिस्कुट खाद्य तथा गुण नियन्त्रण कार्यालयबाट प्रमाणित भइसकेपछि बजारमा पुगेको छ। बजारीकरणका लागि पोखरा र काठमाडौँको सुपर मार्केटमा पनि पठाएका छन्। 

वसन्तपुर पुग्ने जोकसैका लागि खुला हुन्छ जुनकिरी नारीवादी पुस्तकालय। नामैले यसको उद्देश्य स्पष्ट छ, यहाँ लैंगिकताबारे लेखिएका पुस्तक उपलब्ध छन्। तर यसको उद्देश्य पुस्तक पढाउनुमा मात्र सीमित छैन।

वीरपाल विभिन्न ढाँचामा आकर्षक गमला, लोटा, करुवा, घैँटो, गोलक बनाउँछन्। उनले बनाएका भाँडाकुँडा १५ देखि २५० रुपैयाँसम्ममा बिक्री हुने गरेको छ। 

पर्वतमा स्याउ उत्पादनका लागि अनुकूल वातावरण भए पनि अहिलेसम्म कसैले चासो नदेखाएको कृषक शेरपुजाको भनाइ छ।

सुन्तला खरिदका लागि व्यापारी बगैँचासम्म पुग्ने गरेका छन्। काठमाडौँका अलावा पोखरा, नारायणगढलगायत ठाउँमा यहाँको सुन्तला बिक्री हुने गरेको छ।

अन्य आरोहीले सेताम्मे हिमालका हिउँ र सौन्दर्य देख्दा उनका आँखाले भने तिनै सौन्दर्यमाथि थुप्रिएका फोहोर नियाल्छन्, जसलाई सफा गर्नु उनको आरोहणको मुख्य उद्देश्य हुन्छ।

'शुरूमा एउटा पढेर अर्कै काम गरियो भनेर निराश हुन्थेँ तर अहिलेचाहिँ कुनै पछुतो छैन। देशको अवस्था, बिदेसिएका युवाको पीडाका साथै पसलमा आउनेहरूले दिने प्रतिक्रियाबाट पनि उत्साहित भइरहेको छु।'

दिल्लीको सडकमा दौडिरहेको गाडी ट्राफिक लाइटमा रोकिन्छ। स्कुले उमेरकी नानी गाडीको सिसा ढकढक्याउँछिन् र पैसा माग्छिन्। म २५ वर्षअघि आउँदा दिल्लीमा यस्ता सडक बालबालिका धेरै देखिन्थे, अहिले पनि उस्तै रहेछ।

‘हामीले गर्न खोजेको के थियो? अहिले कुन अवस्थामा आयौँ? त्यतिबेला राम्रोसँग पढेलेखेको भए पनि अहिले कुनै संघसंस्थामा जागिर खान्थ्यौँ होला। तर अब हाम्रो जाने बाटो कतै छैन।’

अचार उत्पादनका लागि गाउँपालिकाले २४ जना महिलालाई तालिम प्रदान गरेको छ। पालिकाको केन्द्र राजारानी बजारमा कोसेली घरसमेत सञ्चालनमा ल्याउने तयारी छ।

गाउँबाट घुम्ती गोठ रित्तिन थालेका छन्। बढ्दो वैदेशिक रोजगारीका कारण गोठमा युवापुस्ताको आकर्षण छैन।

कच्ची घर बर्सेनि लिपपोत गर्नुपर्ने, छानो फेर्नुपर्नेलगायत झन्झटले पराम्परागत घर विस्थापित हुँदै गएका छन्।  

दिक्तेल रुपाकोट मझुवागढी– १५ विजयखर्कका धर्मराज पोखरेलले १५ करोड रुपैयाँभन्दा बढी लगानी गरेर १५ वटा कृषि फार्म सञ्चालन गरिरहेका छन्।