तनहुँमा पढ्दै कमाउँदै र एक वडा एक उत्पादन कार्यक्रम लागू भएका गाउँपालिकामा विद्यार्थीले कृषि फार्म चलाउने गरेका छन्। विद्यालयको लगानीमा सञ्चालित फार्मको नाफा विद्यार्थीकै हुन्छ।

उनी आफ्ना प्रशिक्षार्थी बहिनीहरूलाई भनिरहेकी हुन्छिन्– ‘कठिन समयमा कहिल्यै आत्तिनु हुँदैन। धैर्य लिएर मिहिनेत गरिराखे मैले जस्तै दिनको ५ देखि ६ हजारसम्म आम्दानी गर्ने दिन अवश्य आउँछ।’

भारतीय सेनामा १७ वर्ष काम गरी निवृत्त भएसँगै कमलबहादुर बोहोरा जागिरको सिलसिलामा अस्ट्रेलिया पुगी मूर्तिकारको सहयोगीका रूपमा काम गरे। अस्ट्रेलियामा सिकेको सीप अहिले पोखरामै प्रयोग गरिरहेका छन्।

काठमाडौँ विश्वविद्यालयबाट मेकानिकल इन्जिनियरिङमा मास्टर्स गरेका श्रीकृष्ण अमेरिका जान भिसा शुल्क तिर्ने लाइनबाटै अचानक घर फर्की गाउँमै 'फार्मस्टे' खोलेर उदाहरणीय व्यवसायी बनेका छन्।

मोरङको पथरी, कानेपोखरी, लेटाङ, भाउन्ने, बेलबारीलगायत  सामुदायिक वनमा निगुरो टिप्न बिहानदेखि साँझसम्म स्थानीयको भीड लाग्छ। पूर्व–पश्चिम राजमार्गका यात्रुको रोजाइमा परेको छ, यहाँको निगुरो।

इटहरीस्थित तलेजु नौमती बाजा महिला समूहमा ३० महिला आबद्ध छन्। एकपटक नौमती बाजा बजाएको रू २५ देखि रू ३० हजार लिने गरेका छन्। वर्षमा ६ महिनाजति व्यस्त हुने गरेको उनीहरू बताउँछन्।

कुनै समय नयाँ सडकमा ठेलामा चिया बेच्ने दयानाथ अहिले रन्जना गल्लीभित्र तीन तलामाथि त्यही काम गर्छन्। दैनिक २० हजार रुपैयाँसम्मको चिया बिक्री गर्ने उनी भन्छन्– मिहिनेत गर्नेलाई स्वदेशमै पैसा छ।

पाँच वर्षको उमेरदेखि भारतको पन्जाब प्रान्तको जम्मुमा बसेका क्षेत्रीले पेसाले ‘कुक’ रहेका आफ्ना बुवाबाट नै खाना पकाउने विधा सिकेको बताउँछन्।

गत वर्ष भएको स्थानीय तह निर्वाचनपछि काठमाडौँमा ठेला र साइकलमा व्यवसाय गर्नेको जीवन संकटतिर धकेलिएको छ। कतिपयले कम आम्दानी हुने वैकल्पिक पेसा थालेका छन्, कोही भने लुकिछिपी व्यापार नै गरिरहेका छन्।

पहिला लेकतिर हजारौँ भेडाबाख्रा हुने गरे पनि,पछिल्लो समय गोठ राख्ने चलन हराउँदै गएको भेडा गोठाला बताउँछन्। युवापुस्ता लेकमा बस्न छाडेको हुँदा धेरैले घरैमा खोर बनाएर भेडाबाख्रा पाल्न थालेका छन्।

मल्लकालीन बस्तीको रैथाने पेसा बिस्तारै संकटमा पर्दै गएकाले कानूनी अंकुश लगाउनुको सट्टा प्रोत्साहन गरिनुपर्ने सरोकारवालाको जोड छ।

शिक्षण छाडेर सन्तोषले मसाज ‘क्लिनिक’मा काम थाले। त्यो पनि छाडेर आठ वर्ष राष्ट्रिय टोलीबाट दृष्टिविहीन क्रिकेट खेल्दा खेलाडी साथीहरूको मसाज गरिदिन्थे। अहिले क्रिकेट चटक्क छाडेर मसाजमै फर्किएका छन्।

मरुभूमिमा उत्पादन भएको बाली देखेर चकित चन्द्रबहादुरले स्वदेशमा ‘सुनै फलाउन’ सकिने सम्भावना देखेर घर फर्के। उत्पादनका लागि सबै पूर्वाधार तयार गरे। तर अब उनीसँग फार्म चलाउने पुँजी छैन।

म्याग्दीको बेनी नगरपालिका–६ का अशोक शाही, वडा नं ८ का अमर विश्वकर्मा र रघुगंगा गाउँपालिका–७ का रुपेश परियारले हस्तकलाको सीपलाई अर्थोपार्जन तथा मौलिकता संरक्षणमा लगाएका हुन्। 

बागलुङमा घरमा भन्दा मठ–मन्दिरमा काष्ठकलाको प्रयोग बढी हुने गरेको छ। कालिका मन्दिरलाई कलात्मक बनाउने जिम्मा ६० वर्षीय भीमबहादुर विश्वकर्माले लिएका छन्।

साउदीबाट चार वर्षअघि फर्किएका मकरबहादुरले उतैको प्रविधि सिकेर बालुवामाथि माटो राखी तरकारी खेती गर्छन्। उनले अहिले ३० जनालाई रोजगारी दिएका छन्।

कञ्चनपुरका पूरणसिंह धामी रोजगारीको सिलसिलामा भारतमा रहेका बेला दुर्घटनामा परे। आफै हिँडडुल गर्न नसक्ने भए। त्यसपछि नेपाल फर्किएका उनले गाउँमै ‘सुदूरपश्चिम मसला उद्योग’ खोलेका छन्। 

लालसिंहले डडेलधुराको परशुराम नगरपालिकास्थित कटला–४ मा सरकारबाट प्राप्त पाँच रोपनी र अधियाको तीन रोपनी जग्गामा खेती तथा पशुपालन गर्दै आएका छन्।

बादी समुदायका युवतीहरूले आफूहरूका लागि छुट्टै कोटाको व्यवस्था गरिदिन सरकारसँग आग्रह गरेका छन्।

अधिकांश तारे होटलका किचनमा पुरुष सेफ्स मात्र हुन्छन्, १६ वर्ष एक्लै किचनमा लडेर सेफको ठाउँमा आइपुग्न सफल भएकी छन् भोजकुमारी साह।