भर्खरै ताते ताते गर्न सुरु गरेको बच्चा र २५ वर्षको वयस्कलाई सँगै दौड प्रतियोगितामा दौडाउनु जायज र न्यायोचित हुन्छ?

‘म राजदूत भएर गएको दुई वर्षमा नेपाली श्रमिकको अकाल मृत्यु वा क्षतिपूर्ति, बीमा, पोस्टमार्टम आदि बारेमा सरोकार राखेर श्रम मन्त्रालय या विभाग कसैले पनि कुनै किसिमको निर्देशन दिएको थाहा छैन।’

‘काठ, ढुंगा, फलाम, छाना लगाउने लगायत परम्परागत पेसामा कालिगड थरअनुसार छुट्याइएका थिए। औपचारिक शिक्षामा पहुँच नहुँदासम्म सोही प्रणालीले कला, सीप हस्तान्तरण हुँदै आयो।’

‘ठूल्दाइ र भाइनाइके भनिएकाहरूको संरचना हेरफेर गर्ने हिसाबले एउटा अधिकारसम्पन्न आयोग बन्नुपर्छ। अनि सुधारको बाटोतिर कारागार जान्छ।’

‘मेरो अनुभव र ज्ञानले गर्दा उनीहरूले मलाई एनालग एस्ट्रोनटमा छनोट गरे होलान्। त्यहाँ कमाण्डरको भूमिका पनि दिए। मसँग चारजना ‘क्रु मेम्बर’ थिए। तालिमपछि अन्तरिक्षयात्रीबारे धेरै कुरा थाहा भयो।’

'नेपालको सन्दर्भमा तीन हजार मिटरमाथि हावापानी र जलमापन गर्ने स्टेसन एकदमै कम छन्। जलवायु परिवर्तनका कारण हिमालय क्षेत्र बढी प्रभावित छ। तर हामी त्यसलाई प्रमाणित गर्न सक्दैनौँ।'

‘विधिको शासन अन्त्य हुनु भनेको बलियोले निर्धालाई सिध्याउनु हो। संघ सरकारले स्थानीय तहको कर्तव्यलाई आफ्नो ठान्नु भएन। संघको कर्तव्यलाई स्थानीय तहले पनि आफ्नो ठान्नु हुँदैन।’

‘स्नातक सकिएपछि नेटवर्किङमा काम गर्न थालेँ। विस्तारै सेक्युरिटीतिर लागेँ। जब फाइनान्स बुझेँ त्यसपछि म राम्रो साइबर सेक्युरिटी एक्सपर्ट भएँ भन्ने लाग्छ। किनभने मैले पैसा र प्रविधिलाई जोड्न सकेँ।’

‘कति परिवार आफ्ना सन्तान जिउँदै छन् कि छैनन् भन्नेबारे पनि बेखबर छन्। उनीहरू आउने हुन् कि होइनन्, टुंगो छैन। धेरै श्रीमतीहरूलाई आफ्ना श्रीमान‍् सकुशल छन् कि छैनन् भन्ने पनि थाहा छैन।’

कुनै भाषा इतिहासमा धेरै शताब्दीसम्म पनि परिवर्तन भएका हुँदैनन्। भोट बर्मेली भाषामध्ये लिम्बू भाषा कम परिवर्तन भएको भाषा हो। यो भाषाको जुन पुरानो व्याकरण थियो, त्यो उनीहरूको पुर्खाको जस्तै छ।

'गठबन्धन गर्नेहरूले त्यसको औचित्य पुष्टि गर्न जनताको पक्षमा काम गरेर देखाउन सक्नुपर्थ्यो। नेतृत्व अझै गठबन्धनको पक्षमा किन छ भने उनीहरूका निम्ति सत्ता नै प्रधान हो र गठबन्धन नगरी सत्तामा जान सकिँदैन।'

‘नेपालीहरू विदेशमा आइसकेपछि ‘ओहो, मैले गल्ती गरेँ कि क्या हो!’ भनेर सोच्ने रहेछन्। ४०/५० वर्षका मान्छेमा त्यो सोचाइ झन् बढी हुने रहेछ। त्यति बेला नेपालमा रहेका बाआमा पनि बुढाबुढी भइसकेका हुन्छन्।’

कैदीबन्दीबाट उठाएको पैसा कति प्रतिशत कसको भागमा जान्छ भन्ने कुरा ‘पब्लिक’लाई जानकारी हुँदैन। तर खान्छन् भन्ने सबैलाई थाहा छ। यसको हिसाबकिताब कारागार व्यवस्थापन विभागदेखि गृह मन्त्रालयसम्म पुग्छ।

‘दर्शकले मसला मिक्स, डाइलग, पन्चलाइन भएका फिल्म आशा गरिरहेको बेला वैकल्पिक धारका फिल्म केही ढिला गतिका हुन्छन्। ७०–८० मिनेटभन्दा लामा आर्ट मुभीले दर्शकलाई बाँधिराख्न सक्दैनन्।’

पपुलिस्ट मुभमेन्टहरू पहिला पनि भएका हुन्, हराएर गएका पनि हुन्। मैले रवि लामिछानेलाई पपुलिस्ट भनिदिएँ भने उहाँले ‘म पपुलिस्ट होइन’ भन्न पनि सक्नुहुन्छ नि!

‘महेन्द्रले भारतसँगको संवादबिना पुस १ को कदम पक्कै चालेका थिएनन्। राजीव गान्धीबाटै ‘ग्रिन सिग्नल’ आएपछि नेपालीभाषीहरूलाई भुटानबाट नेपाल खेदाइएको हो।’

'कोपमा जलवायु परिवर्तनका कारण मानिसहरूको बसाइँसराइमा के असर परिरहेको छ र यसलाई कसरी रोक्ने भन्ने विषयमा छलफल छ। समग्रमा विश्वव्यापी रूपमै बसाइँसराइ धेरै भइरहेको छ।'

‘अहिले नेपाली न्युजरुमहरू परिवर्तनको बाधक बनिरहेका छन्। परम्परागत न्युजरुमहरू वा पुरानो नेतृत्वका नयाँ न्युजरुमहरूमा परिवर्तनसँग एक किसिमको डर देखिएको छ। यो अत्यन्त गम्भीर पक्ष हो।’

“कुशासनले जनतामा असन्तुष्टि छ। तर असन्तुष्ट जनता असंगठित हिसाबले सडकमा आउँदा वा दुर्गा प्रसाईंले त्यो असन्तुष्टि भजाउने नेतृत्व गर्दा व्यवस्था धर्मराउँछ भन्ने लाग्दैन।”

'नेपालको खाद्य उत्पादन ८–१० वर्षदेखि वृद्धि भएको छैन, तर जनसंख्या बढिरहेको छ। त्यसैले खाद्यवस्तु आयात गर्नुपरेको छ। हामी भने आफ्नै खेतबारीमा फल्ने बढी पोषणयुक्त कोदो, फापर छाडेर चामलतर्फ मोडिएका छौँ।'