काठमाडौँ– वर्षौँदेखि ‘रक्तदान जीवनदान, रक्तदान महादान’ भनेर प्रचार गरिए पनि नेपालमा अझै एक प्रतिशतले पनि रक्तदान गर्ने गरेको पाइँदैन।

कूल जनसंख्याको ०.८ प्रतिशतले मात्र रक्तदान गर्ने गरेको रेडक्रसको तथ्यांक छ। त्यसमा पनि धेरैले नियमित रक्तदान गरेको पाइँदैन। रक्तदातामध्ये १७ प्रतिशत महिला  र र पुरुष ८३ प्रतिशत छन्। विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार एउटा देशमा रगतको अभाव हुन नदिन कम्तीमा पनि दुई प्रतिशतले रक्तदान गर्नुपर्ने हुन्छ। 

रक्तदान गर्दा दुर्वल वा कमजोर भइन्छ, अनेक रोग सर्छ र गरिरहेको काममा ह्रास आउँछ भन्ने गलत सोचका कारण पनि धेरैले रक्तदान गर्न योग्य व्यक्तिहरू हिच्किचाउने गर्दछन्। रक्तदान गर्नाले अरूको जीवनमात्र बच्दैन, रक्तदान गर्ने व्यक्ति स्वयंको शरीरसमेत स्वस्थ रहन्छ भन्ने जानकारीको अभाव छ।

सामान्यतः १८ देखि ६० वर्षसम्म उमेर र ४५ किलोग्रामभन्दा बढी तौल भएका साथै सबै शारीरिक र हेमाटोलोजिकल मापदण्ड पूरा भएको तथा शरीरमा रगत न्यूनतम ३५० मिलिलिटर भएका जो कोहीले पनि रक्तदान गर्न सक्दछन्। सामान्यतयाः एउटा व्यक्तिको शरीरमा छ लिटर (करिब १० युनिट) रगत उत्पादन हुन्छ। जबकि रक्तदानको समयमा भने एक युनिट अर्थात् ४७० मिलिमिटर रगत मात्र निकाल्ने गरिन्छ।

त्यो भनेको शरीरमा भएको सबै रगतको १२ देखि १४ प्रतिशत मात्र भएकाले रक्तदानका क्रममा त्यसरी रगत निकाल्दा रक्तदातालाई भने कुनै हानि गर्दैन। एउटा व्यक्तिको शरीरमा रगत निर्माण भएको १२० दिनभित्र उक्त रगत स्वतः नष्ट हुने गर्छ। सोही रगत अरूलाई दान गर्दा व्यक्तिको शरीरमा छिटोछिटो रगतको उत्पादन हुने गर्दछ। 

नेपाल स्वयंसेवी रक्तदाता समाज अध्यक्ष प्रेमसागर कर्माचार्य रक्तदाताहरूले दानमा प्रदान गरिएको रगत र रगतबाट तयार पारिएका रक्त–तत्वहरू पीडित बिरामीहरूसमक्ष गुणस्तरीय परीक्षणपश्चात् निःशुल्क उपलब्ध एवं वितरण नगरेसम्म व्यापार नै हुने बताउँछन्। सरकारले स्वयंसेवी रक्तदाताद्वारा दानमा प्रदान गरेको रगत र रगतबाट तयार पारिएका रक्त–तत्त्वहरूमा गरिएको शुल्क निर्धारणले स्वयंसेवी रक्तदाताको मनोबलमा प्रतिकूल असर पुगेको उनको भनाइ छ। 

देशका प्रमुख अस्पतालमा जटिल रोगहरूको उपचार सम्भव एवं सुविधामा आएको अभिवृद्धिका साथै दिनहुँ बढ्दै गइरहेको दुर्घटना तथा प्राकृतिक विपद् लगायतका कारणले रगतको मागमा अत्यधिक वृद्धि भइरहेको छ।

चोटपटक लागेका बिरामी, दुर्घटनामा परेका व्यक्ति, आपत्कालीन एवम् प्रकोपका बेला, बच्चा र गम्भीर रक्तअल्पत्ता भएका वयस्क, रक्तस्रावसँग सम्बन्धित बच्चा, उन्नत शल्य प्रक्रियामा रहेका बिरामी, गम्भीर रक्तअल्पता भएका गर्भवती आदिलाई रगत आवश्यक पर्दछ। सुरक्षित रगतले प्रत्येक वर्ष लाखौँ मानिसको ज्यान बचाउन सकिन्छ।  

पछिल्लो समय रगतको अभाव बढ्दै गएको छ। दैनिक रूपमा अस्पतालमा रगत खोज्ने बिरामीका आफन्तको संख्या बढ्दो छ। तर मागअनुसार आपूर्ति भने निकै कम छ। यसले गर्दा आम मानिसमा रगतको माग र आपूर्तिको सन्तुलन मिल्न सकेको छैन। अहिलेसम्म जम्मा तीन लाख मानिसले मात्रै रक्तदान गरेका छन्। काठमाडौँमा ५००/६०० पिन्ट रगतको माग हुने गर्दछ। शनिबार करिब ३०÷४० वटा शिविर सञ्चालन हुने हुँदा धेरै परिणाममा रक्तदान हुने भएकाले त्यसले दुई/तीन दिनलाई पुगे पनि बाँकी दिन अभाव नै हुने गरेको ब्लड डोनर्स एसोसिएसन नेपाल (ब्लोदान)का केन्द्रीय अध्यक्ष सानुबाबु प्रजापति बताउँछन्।

विज्ञानले हालसम्म पनि रगतको विकल्प पत्ता लगाउन नसकिएरहेको सन्दर्भमा बिरामीलाई रक्तसञ्चारको आवश्यकता भएमा स्वयंसेवी रक्तदाताबाटै सुरक्षित रक्तदान गराउनुको विकल्प छैन। अहिले पनि रक्तदाताको दानबाट नै बिरामीले रगत पाइरहेका छन् र जीवन बचाइरहेका छन्। रगत दान गर्ने प्रत्येक व्यक्तिले रगत दिनुअघि साधारण शारीरिक परीक्षण र रगत परीक्षण पूरा गर्नुपर्छ। व्यक्तिको रक्तचाप, शरीरको तापक्रम, मुटुको दर, हेमोग्लोबिन वा फलामको स्तर सामान्य सीमाभित्र हुनुपर्ने प्रजापतिको भनाइ छ।

चिकित्सकहरुका अनुसार चिसो, फ्लु, घाँटी दुखाइ, पेट संक्रमण भएका व्यक्ति, ट्याटु वा शरीर छेड्ने व्यक्तिले भर्खर प्रक्रियाको दिनदेखि छ महिनासम्म रगत दान दिन सक्दैनन्। १३ ग्राम प्रतिडिसीलिटर एलभन्दा कम एचबी भएका पुरुष र १२ ग्राम प्रतिडिसीलिटर एलभन्दा कम एचबी भएका महिलाले रक्तदान गर्न सक्दैनन्। 

यसैगरी, एचआईभी संक्रमित व्यक्ति, रिक्रिएसनल औषधि प्रयोग गर्ने व्यक्ति, गर्भवती र स्तनपान गराउने महिलालाई बच्चा जन्माएको नौ महिनासम्म रक्तदान गर्न अनुमति छैन। शुरूशुरूमा स्वयंसेवी रक्तदाताको कमी हुँदा बिरामीका आफन्तले आफ्नो मान्छेका लागि बाध्यताले रगत दिन्थे भने पैसा तिरेर पेसेवर रक्तदाताबाट रगत खरिद गरिन्थ्यो। नेपालमा स्वयंसेवी रक्तदानको शुरूआत २००० सालमा स्व दयावीर कंसाकारले गरेका थिए।

पछि २०२३ सालमा वीर अस्पतालमा लक्ष्मी ब्लड बैंकको स्थापना भई नेपालको राष्ट्रिय रक्तसञ्चार सेवा शुरू भएको थियो। रक्तदाता तथा रक्तदान गर्ने संस्थासँग रक्तदाताको अभाव, रक्तदानको प्रचारप्रसार नहुँदा तिनै पेसेवर रक्तदाताको सहारा लिनुपर्ने बाध्यता  थियो। 

नेपाल रेडक्रस सोसाइटीले २०३३ सालमा रक्तसञ्चार सेवा केन्द्र काठमाडौँ स्थापना गरी यसअन्तर्गत विभिन्न जिल्लामा संस्थागत रूपमा रक्तदान कार्यलाई अगाडि बढाएको थियो। पछि बिरामीलाई स्वच्छ तथा स्वस्थ रगत उपलब्ध गराउन सहयोग पुर्‍याउनका लागि काठमाडौँ उपत्यकाका रक्तदान गर्ने विभिन्न संघसंस्थालाई संगठित गरी २०४६ सालमा ब्लड डोनर्स क्लबको स्थापना भयो। 

‘रगतको अभावमा कुनै पनि बिरामीको अकालमा मृत्यु नहोस्’ भन्ने मूल उद्देश्यसाथ रगत आवश्यक परेका बिरामीलाई विना शोधभर्ना स्वस्थ रगत उपलब्ध गराउन ‘बिना शोधभर्ना बिरामीलाई रगत उपलब्ध गराउन स्वयंसेवी रक्तदान अभियानमा सहभागी होऔँ’ भन्ने मूल नाराका यस वर्ष विभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको प्रजापतिले बताए। रगतको अभावले ज्यान गएको छैन । आफन्त साथीभाइ र सामाजिक सञ्जालमार्फत बिरामीले आवश्यक पर्दा रगत प्राप्त गर्न सकेका छन् ।

सकारले यस वर्ष पनि डेङ्गुको जोखिम आउनसक्ने बताएकाले अहिलेदेखि नै रगतको अभाव हुन नदिन उच्च सतर्कता देखाउनुपर्ने केन्द्रीय रक्तसञ्चार सेवाका निर्देशक दिव्यराज पौडेल बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार रेडक्रसको देशभरिको तथ्यांक हेर्दा १४ प्रतिशत शोधभर्नाबाट रगत प्राप्त भइरहेको छ भने ८६ प्रतिशत शिविर र स्वयम्सेवीहरुबाट भएको छ । राष्ट्रिय रक्तसञ्चार नीति २०७१ मा शतप्रतिशत नै रक्तदाताबाट हुनुपर्ने व्यवस्था रहेकाले स्वयंसेवी रक्तदाताको संख्यात्मक वृद्धिसँगै उनीहरूलाई तीन/तीन महिनाको अन्तरमा रक्तदान गर्न उत्प्रेरित गराउनुपर्ने हुन्छ । नीति बनेको १० वर्ष भइसक्दा पनि यसम्बन्धी कानुन नहुँदा धेरै समस्या रहेको पौडेल बताउनुहुन्छ ।

‘नियमित रूपमा रगत तथा प्लाज्मा दान गरौँ, जीवन बचाउने कार्यमा हातेमालो गरौँ’ भन्ने नाराका साथ बुधबार विश्व रक्तदाता दिवस विश्वभर मनाउन विश्व स्वास्थ्य संगठनले आह्वान गरेअनुरूप ब्लोदानले  पनि जेठ २४ देखि ३१ गतेसम्म रक्तदान विभिन्न कार्यक्रमको आयोजना गरिएको छ।