प्रत्येक १८ महिनामा पृथ्वीको कुनै न कुनै भागमा सूर्यग्रहण लाग्छ। अप्रिल ८ (आइतबार) हुने सूर्यग्रहणलाई लिएर विश्वभरका मानिसहरू उत्साहित छन्, किनभने उत्तर अमेरिकाका केही भागमा पूर्ण सूर्यग्रहण देखिने छ र त्यहाँ चार मिनेट नौ सेकेन्डसम्म पूर्ण अँध्यारो हुनेछ। यो सूर्यग्रहण क्यानडा, उत्तरी अमेरिकादेखि मेक्सिकोसम्म देखिनेछ।

नासाले आफ्नो युट्युब च्यानलमा सूर्यग्रहणको प्रत्यक्ष प्रसारण गर्नेछ। पूर्ण सूर्यग्रहणको छायाँ टेक्सासमा अमेरिकी स्थानीय समयअनुसार दिउँसो १ः२७ मा शुरू भई माइनमा दिउँसो ३ः३५ बजे समाप्त हुनेछ। यो समय यसअघिका सूर्यग्रहण भन्दा धेरै लामो छ। त्यसैले नासाका वैज्ञानिकहरूले यसको भव्य अध्ययन गर्ने योजना बनाएका छन्।

सूर्यको तुलनामा चन्द्रमा पृथ्वीबाट ४०० गुणा नजिक छ, साथै सूर्य भन्दा ४०० गुणा सानो पनि छ। त्यसैले गर्दा, जब चन्द्रमा सूर्य र पृथ्वीको बीचमा आउँछ, यसले सूर्यलाई ढाक्छ र हामी ग्रहण देख्छौँ। सूर्यग्रहण किहले प्रष्ट देखिन्छ त कहिले देखिँदै। तर, यसपटकको सूर्यग्रहण महत्त्वपूर्ण भएकाले लाखौँ मानिसले यसलाई हेर्नसक्ने वैज्ञानिकहरूले अनुमान गरेका छन्।

जनावरमाथि अध्ययन
नर्थ क्यारोलिना, अमेरिकाको एनसी स्टेट युनिभर्सिटीले सूर्यग्रहणको समयमा वन्यजन्तुमा कस्तो प्रभाव पर्छ भन्ने कुरा पत्ता लगाउनेछ। यस प्रयोगमा टेक्सास राज्य चिडियाखानामा २० जनावरहरूको व्यवहार अध्ययन गरिनेछ। नासाको 'इक्लिप्स साउन्डस्पेस प्रोजेक्ट' पनि जनावरको व्यवहार अध्ययन गर्न डिजाइन गरिएको हो। यस परियोजना अन्तर्गत ग्रहणको कारण पूर्ण अन्धकारको समयमा जनावरहरूको आवाज र जनावरहरूको प्रतिक्रियाहरू रेकर्ड गर्न माइक्रोफोन जस्ता साना उपकरणहरू जडान गरिनेछ।

नासाको तयारी
यस ग्रहणको अध्ययनका लागि अमेरिकाको भर्जिनियास्थित नासाको वालोप्स बेसबाट तीन ‘साउन्डिङ रकेट’ प्रक्षेपण गरिनेछ। ती रकेटले सूर्यग्रहणको समयमा वायुमण्डलमा हुने परिवर्तनहरू रेकर्ड गर्नेछन्। तीनवटै आवाज सुन्ने रकेटहरू पृथ्वीबाट ४२० किलोमिटरको उचाइमा जानेछन् र त्यसपछि पुन: पृथ्वीमा खस्नेछन्। 

पृथ्वीको सतहबाट ८० किलोमिटर माथिबाट शुरू हुने वायुमण्डलको तहलाई आयनोस्फियर भनिन्छ। यो तहमा आयन र इलेक्ट्रोनहरू छन्। यो अन्तरिक्ष र वायुमण्डल बीचको पृथ्वीको एक प्रकारको सुरक्षात्मक तह हो। यसले रेडियो तरंगहरू प्रतिबिम्बित गर्दछ। साउन्डिङ रकेटले सूर्यग्रहणको समयमा यस तहमा हुने परिवर्तनको महत्त्वपूर्ण अध्ययन गर्नेछ।

सामान्यतया, आयनोस्फियर उतारचढावले उपग्रह संरचनालाई असर गर्छ। सूर्यग्रहणले यस परिवर्तनलाई विस्तृत रूपमा अध्ययन गर्ने दुर्लभ अवसर प्रदान गर्दछ। किनभने यो अध्ययनले हाम्रो सञ्चार प्रणालीलाई कुन-कुन कुराले असर गर्न सक्छ भन्ने कुरा पत्ता लगाउनेछ।

एआई र हवाइजहाजको प्रयोग
नासाको सहयोगमा ‘एक्लिप्स मेगा मुवी’ अर्थात् सूर्य ग्रहणको अवधिमाथि एक रोचक प्रयोग गरिनेछ। यो प्रयोगअन्तर्गत सूर्यग्रहण हेर्ने मानिसहरूलाई यसको फोटो खिच्न भनिएको छ। 

विभिन्न ठाउँबाट हजारौँ मानिसले खिचेका तस्वीरलाई आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई)को सहयोगमा जोडेर विश्लेषण गरिने छ। यसबाट ग्रहणको समयमा सूर्यको गोलाकार घेराबाहिर विभिन्न ग्यासबाट बनेको वायुमण्डलका विभिन्न तस्वीरहरू प्राप्त हुनेछन्।

सूर्यको सतहमा तीव्र प्रकाशको कारण, यसको वरपरको आवरण कतै देखिँदैन। यसलाई हेर्न विशेष उपकरण चाहिन्छ। तर, यो ग्रहणको समयमा सूर्यको वरिपरि विशेष घेरा देखिनेछ र सूर्यको एकदमै नजिक रहेका ताराहरू पनि देखिनेछन् र तिनीहरूको अध्ययन गर्नु पनि वैज्ञानिकको एउटा लक्ष्य हो।

यस ग्रहणको अध्ययनका लागि जहाजको प्रयोग पनि गरिनेछ। नासाको 'हाइ अल्टिच्युड रिसर्च प्लेन'ले ५० हजार फिटको उचाइबाट ग्रहणको फोटो खिच्नेछ। साथै, ग्रहणको समयमा वायुमण्डलीय र जलवायु परिवर्तनहरू रेकर्ड गर्न एक ग्रहण बेलुन परियोजना पनि लागु गरिनेछ।

लगभग ६०० बेलुन वायुमण्डलमा छोडिनेछन्। पृथ्वीको सतहबाट ३५ किलोमिटरसम्म उड्न सक्ने यी बेलुनहरूसँगै विभिन्न उपकरणहरूले कीर्तिमान बनाउनेछन्।

सूर्यग्रहण हेर्न क्यानडाको नियाग्रा फल्स नजिक १० लाखभन्दा बढी मानिस भेला हुने अपेक्षा गरिएको छ।

सूर्यग्रहणमा महत्त्वपूर्ण आविष्कार
विगतमा पनि ग्रहणको समयमा गरिएको अध्ययनले इतिहासमा केही महत्त्वपूर्ण आविष्कारहरू गरेको थियो। अल्बर्ट आइन्स्टाइनको सामान्य सापेक्षताको सिद्धान्त सन् १९१९ मे १९ का दिन पूर्ण सूर्यग्रहणको समयमा आर्थर एडिंटनले खिचेको फोटोमा पुष्टि भएको थियो।

सन् १८६६ मा सूर्यग्रहणको रेकर्डिङका क्रममा हेलियम पनि फेला परेको थियो। यस्तै, चन्द्रग्रहणको समयमा पृथ्वीमा परेको घुमाउरो छाया देखेपछि मात्र एरिस्टोटलले पृथ्वी समतल नभएर गोलो छ भन्ने प्रमाणित गरेका थिए।

-बीबीसी हिन्दीबाट