नेपाली राजनीतिमा 'ट्रोइका फ्याक्टर'

'ट्रोइका' रुसी शब्द हो, जसले तीन व्यक्ति वा संस्थाहरूको समूह जनाउँछ, जो साझा लक्ष्य प्राप्तिका लागि सँगै काम गर्छन्। यो शब्द रुसी इतिहास, राजनीति र संस्कृतिका विभिन्न सन्दर्भमा प्रयोग गरिएको छ। उदाहरणका लागि, सोभियत युगमा तीन वटा घोडाले तान्ने गाडाको वर्णन गर्न यो शब्द प्रयोग गरिन्थ्यो। तीन सदस्य मिलेर बनेको सरकारी आयोग वा समितिको सन्दर्भमा पनि यो शब्द प्रयोग गरिन्थ्यो। 

सन् १९३० को दशकमा सोभियत संघमा ट्रोइकाको प्रयोग तीन व्यक्तिको आयोग जनाउन गरिएको थियो। राज्यका कथित शत्रुहरू विरुद्ध राजनीतिक शुद्धीकरण र दमनका लागि त्यस आयोगको स्थापना गरिएको थियो। यसको सबैभन्दा कुख्यात उदाहरण सन् १९३६-३८ को 'ग्रेट पर्ज' थियो, जसमा हजारौँ मानिसलाई मृत्युदण्ड दिइयो, जबरजस्ती श्रम शिविरहरूमा पठाइयो।

जोसेफ स्टालिन, व्याचेस्लाभ मोलोतोभ र लाजर कागानोबिचक दमन र आतंकको सो अभियानको अग्र भागमा थिए। उनीहरूलाई सामूहिक रूपमा 'ट्रोइका' भनेर चिनिन्थ्यो। तिनले सोभियत शासन व्यवस्थाभित्र अपार शक्ति र अधिकार पाए, ती धेरै क्रुर र हिंसात्मक कार्यमा संलग्न भए। 

हालैको समय, विशेष गरी युरोपमा ट्रोइका शब्द विभिन्न राजनीतिक सन्दर्भमा प्रयोग भयो। सन् २०१० को प्रारम्भमा, युरोपेली ऋण संकटको समय 'बेलआउट' कार्यक्रमहरू व्यवस्थापन गर्ने जिम्मेवारी पाएका युरोपेली आयोग, युरोपेली केन्द्रीय बैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषलाई संयुक्त रूपमा जनाउन यसको प्रयोग गरियो। 

विशेष गरी राजनीतिमा तीन-व्यक्तिको समूह वा गठबन्धनलाई जनाउन यो शब्दको व्यापक प्रयोग गरिएको छ। केही अवस्थामा ट्रोइका एक विशिष्ट संगठनात्मक संरचना र नेतृत्वसँगको एउटा औपचारिक गठबन्धन हुन सक्छ। यसको विपरीत, अन्य अवस्थामा विशेष उद्देश्यका लागि एकताबद्ध अनौपचारिक वा तदर्थ समूह पनि हुन सक्छ। 

नेपालमा 'तीन'को अनौठो संयोग

नेपालमा तीन नम्बरले धार्मिक र सांस्कृतिक परम्परामा मात्र नभई राजनीतिक परिदृश्यमा पनि ठूलो महत्त्व राखेको छ। नेपालको प्रमुख धर्म मानिने सनातन-हिन्दुमा ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरको त्रिगुटलाई सृष्टि, पालनपोषण र विनाशको परम शक्ति मानिन्छ। तीन नम्बरसँगको यो आध्यात्मिक सम्बन्धले नेपाली राजनीतिमा यसको व्यापक प्रयोगमा योगदान पुर्‍याएको छ। 

हिउँले ढाकिएको चुचुरादेखि हरिया पहाड र हुस्सुले छोपिएको मैदानसम्म, नेपालको राजनीतिक परिदृश्यमा तीन नम्बरको छायाँ छ। नेपाली कांग्रेस, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत माक्र्सवादी-लेनिनवादी) र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी) दशकौँदेखि नेपाली राजनीतिमा प्रभुत्व जमाउने तीन राजनीतिक दल देशको राजनीतिक 'भाग्य'का प्रमुख निर्माता हुन्।

तर शक्तिको त्रिगुट राजनीतिक दलभन्दा धेरै टाढा फैलिएको छ। यसले तीन मुख्य जातीय समूहलाई समेट्छ: खस-आर्य, मधेसी र जनजाति। यी प्रत्येकको आफ्नै समृद्ध इतिहास र संस्कृति छन्, जसको अन्तरक्रिया प्रायः तनाव र द्वन्द्वले भरिएका छन्।

ट्रोइकाले २०७२ सालमा जारी नेपालको संविधानको अंशका रूपमा स्थापित संघीय, प्रादेशिक र स्थानीय सरकारहरूलाई पनि समेट्छ। विकेन्द्रीकरणको यो प्रणालीले स्थानीय समुदायलाई थप शक्ति दिन र राज्यमा बृहत्तर शासन प्रवर्द्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

ट्रोइकाले नेपालका तीन मुख्य भौगोलिक क्षेत्र; हिमाली, पहाडी र तराईलाई समेट्छ। यी प्रत्येकका आफ्नै विशिष्ट भौगोलिक विशेषता, हावापानी र संस्कृति छन्। यी क्षेत्रले नेपाली समाज र राजनीतिलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् र देशको सुन्दर भविष्यतर्फको यात्रामा महत्त्वपूर्ण शक्तिका रूपमा रहनेछन्।

राजनीतिका त्रिमूर्ति -एक ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्य

नेपालको उथलपुथलपूर्ण राजनीतिक परिदृश्यले प्रायः शक्तिशाली त्रिगुटको उदय देखेको छ, जसको प्रभावले देशको 'भाग्य'लाई आकार दिएको छ। नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक संरचनाको जटिल 'टेपेस्ट्री'ले देशको इतिहासमा अमिट छाप छाड्ने तीन शक्तिशाली समूह उदयका लागि मार्ग प्रशस्त गरेको छ।

शक्तिशाली त्रय थिए, विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (वीपी), सुवर्ण शमशेर राणा र सूर्यप्रसाद उपाध्याय। यी तीन नेताले २००७ साल ताक नेपाली कांग्रेसको नेतृत्व गरे र देशलाई लोकतान्त्रिक भविष्यतर्फ डोर्‍याउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले। 

अर्को त्रय गिरिजाप्रसाद कोइराला, कृष्णप्रसाद भट्टराई र गणेशमान सिंह थिए। यिनले नेपालमा बहुदलीय लोकतान्त्रिक प्रणालीको स्थापनाका लागि मार्ग प्रशस्त गर्दै २०३६ सालको दशकको अन्त्य र २०४६ सालको प्रारम्भमा निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्यमा प्रजातान्त्रिक आन्दोलनको नेतृत्व गरे। देशको लोकतान्त्रिक विकासमा त्यो योगदान महत्त्वपूर्ण कोसेढुंगाका रूपमा स्मरणीय छ।

नेपाली राजनीतिमा त्रय प्रभावका कथा यी उदाहरणमा मात्र सीमित छैन। राजनीतिक/सामाजिक इतिहासलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने अन्य महत्त्वपूर्ण 'त्रिकुट' पनि छन्।

कुनै बेला तीन जनाको समूहमा शेरबहादुर देउवा, रामचन्द्र पौडेल र सुशील कोइराला रहे। यी सबै नेपाली कांग्रेसका वरिष्ठ नेता हुन् र पार्टी तथा सरकारमा सरकारमा महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी निर्वाह गरे। उनीहरूले पार्टीको नीति र रणनीति बनाउन त भूमिका खेले नै, नेपालको लोकतान्त्रिक संक्रमणमा समेत महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले।

अर्को उल्लेखनीय त्रयमा माधवकुमार नेपाल, झलनाथ खनाल र केपी शर्मा ओली पर्छन्, जसले २०६० को दशकमा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी-लेनिनवादी) को नेतृत्व गरे। तिनीहरू पार्टीको निर्णय प्रक्रियामा प्रमुख पात्र थिए र त्यसको वैचारिक र रणनीतिक दिशालाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण पात्र  थिए।

वर्तमान र दीर्घकालीन प्रासंगिकता

नयाँ गठबन्धन र शक्ति संरचनाको उदयपश्चात् कुनै समय राजनीतिक परिदृश्यमा आफ्नो प्रभुत्व जमाउने तीन जनाको अदम्य समूह बिस्तारै आफ्नो पकड त्याग्न बाध्य भएका छन्। देशको प्रगति र विकासले थप जटिल राजनीतिक 'इकोसिस्टम' ल्याएको छ, जसमा शक्ति र प्रभावका लागि विभिन्न गुट भिडिरहेका छन्। परिवर्तनको हावा निरन्तर चलेको छ। नेपाली राजनीतिको पुरानो सादगी संस्कारका ठाउँमा प्रतिस्पर्धात्मक स्वार्थ र जतिखेरै गठबन्धन परिवर्तन गर्ने जटिल ‘टेपेस्ट्री’ले ठाउँ लिएको छ। 

नेपाली कांग्रेस आफ्नो नेतृत्व संरचनामा झन् जटिल बन्दै गएको छ। प्रगतिको सट्टा प्रतिगमनतर्फ यो उन्मुख भएको भनेर तर्क गर्ने ठाउँ देखिँदै छ। पार्टीमा विभिन्न समूह र गुट छन्, प्रत्येकका आफ्नै एजेन्डा र स्वार्थ छन्। 

त्यहाँ ठूलो समूह छ, जसलाई 'ककस' भन्दा हुन्छ। जसमा पार्टीका सबै सदस्य समावेश हुन्छन्। त्यसभित्र कार्टेल छ, जुन सानो समूह हो, तर बढी शक्ति र प्रभाव राख्छ। कार्टेलभित्र अझ धेरै शक्तिशाली सदस्यहरूको 'कोकुन' छ। त्यसको तल एक 'कोटेरी' छ, केही व्यक्तिहरूको सानो र विशेष समूह जसले पार्टीको निर्णय-निर्णयमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव राख्छ। कोटेरीभित्र एक 'क्याबल' छ। यो त्यस्तो गोप्य समूह हो, जसले आफ्नो स्वार्थ अगाडि बढाउन पर्दा पछाडि रहेर काम गर्छ। शक्ति संरचनाको यो जटिल प्रणाली 'नेभिगेट' गर्न गाह्रो हुन सक्छ र यसले पार्टीभित्र पारदर्शिता र जवाफदेहितामा चिन्ता पैदा गरेको छ।

एमाले पार्टी कुनै समय आफ्नो एकताबद्ध सामूहिक नेतृत्व तथा सामूहिक निर्णय प्रक्रियाका लागि परिचित थियो। तर, पछिल्लो समय एक व्यक्तिको हातमा सत्ता केन्द्रित भएपछि पार्टी पूर्ण विकृतिबाट गुज्रिरहेको छ। 'वन म्यान सो' र 'वन म्यान आर्मी'को उपमा नेपालको कुनै राजनीतिक दललाई दिने हो भने त्यसको हकदार एमाले नै हुनेछ। 

सामूहिक आन्दोलन छाडेको एमाले अब एक व्यक्तिको पार्टीझैँ भएको छ। एमालेको शक्ति संरचनामा भएको परिवर्तनले नेपाली राजनीतिमा समेत महत्त्वपूर्ण परिवर्तन ल्याएको छ, जसले देशको राजनीतिक परिदृश्यको निरन्तर विकास र परिवर्तनलाई झल्काउँछ।

नेपाली जनताको मन जित्ने एक समयको प्रेरणादायी त्रिकुट अर्थात् गगन थापा, विश्वप्रकाश शर्मा र प्रदीप पौडेल अहिले मिडिया र सामाजिक मञ्चमा आवाजका रूपमा मात्र सीमित छन्। उनीहरूका कामले पार्टी र राष्ट्र दुवैमा थोरै तौल राख्छ। राजनीतिक शक्ति संरचना र गठबन्धनको नयाँ युगको बाटो दिँदै 'त्रय युग'को अन्त्य भएको देखिन्छ।

पछिल्लो समय नेपालमा वैकल्पिक राजनीतितर्फ आकर्षण बढ्दै गएको देखिन्छ। विद्यमान राजनीतिक प्रतिष्ठानहरूप्रतिको आम निराशाका कारण यो बढेको हुनुपर्छ। धेरै मानिस पुराना पार्टीहरू भ्रष्ट भएको र आम नागरिकको आवश्यकता र आकांक्षासँग ती सम्पर्कविहीन रहेको ठान्छन्। फलस्वरूप, शासन र विकासका लागि वैकल्पिक दृष्टिकोणको वकालत गर्दै नयाँ राजनीतिक दल र आन्दोलनको उदय भएको छ। यी समूह प्रायः युवा पुस्ताका आवश्यकता र आकांक्षाप्रति चासो राख्ने युवा र गतिशील नेताले नेतृत्व गरेका छन्। 

सामाजिक सञ्जाल र डिजिटल सञ्चार प्लेटफर्मले यस्ता वैकल्पिक राजनीतिक आवाजलाई व्यापक जनतामा पुग्न र समर्थन जुटाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। वैकल्पिक राजनीतितर्फको नयाँ प्रवृत्तिले अन्ततः नेपालको राजनीतिक परिदृश्य बदलिने हो कि होइन त्यो हेर्न बाँकी छ, तर नेपाली जनतामा शासन र नेतृत्वका लागि नयाँ दृष्टिकोणको चाहना बढ्दै गएको स्पष्ट छ।

वैकल्पिक राजनीतिक लहरमा भर्खरै नयाँ त्रय देखा परेका छन्। रवि लामिछाने, रमेश खरेल र डा. स्वर्णिम वाग्ले मिलेर बनेको यो त्रयले विभिन्न पृष्ठभूमिका व्यक्तिको एक अद्वितीय मिश्रणलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। प्रत्येकका भिन्न शक्ति र प्रतिभा छन्। रमेश खरेल लोकप्रिय पूर्वप्रहरी अधिकृत हुन्। रवि लामिछानेले पत्रकार-अभियन्ताका रूपमा काम गरेर 'मसिहा'को व्यक्तित्व निर्माण गरेका छन्। अर्थशास्त्री वाग्ले आफ्नो विशेषज्ञता र अन्तर्दृष्टिका लागि प्रशंसा पाउँदै नेपाली मिडियाका प्रिय बनेका छन्।

चितवनमा एक हप्ताअघिको एक कार्यक्रममा तिनै वाग्लेले रमेश खरेल र रवि लामिछानेसँगै आफूलाई देशको वैकल्पिक राजनीतिको नयाँ अनुहारका रूपमा चित्रण गरेर ट्रोइकाको झल्को दिए। वाग्लेको आत्मविश्वासी आचरण, स्पष्ट भाषा र प्रभावशाली प्रस्तुतिले धेरैमा नयाँ त्रिकुटले  नेपाली राजनीतिक खेलमा परिवर्तन ल्याउन सक्ने संकेत दिएको छ। 

त्यस कार्यक्रममा वाग्लेले रवि लामिछानेलाई बीपी कोइरालासँग तुलना गरे। नेपाली जनतामा रहेको पुरानो भावना जगाउने उद्देश्यले पनि उनले त्यसो भनेका हुन सक्छन्। लामिछानेलाई बीपी कोइरालासँग तुलना गरेर नेपाललाई उज्ज्वल भविष्यतर्फ डोर्‍याउन सक्ने दूरदर्शी नेताका रूपमा उनलाई प्रस्तुत गर्ने वाग्लेको प्रयास हुनसक्छ। तीनै जनाका लागि बलियो सार्वजनिक छवि निर्माण गर्न र जनताको समर्थन प्राप्त गर्ने ध्येयका साथ पनि यस्तो बयान बाजी आएको हुनसक्छ।

नयाँ त्रयले राजनीतिमा नयाँ र गतिशील दृष्टिकोणको प्रतिनिधित्व गर्छ। यिनले नेपाली राजनीतिको जटिल र विश्वासघाती सागरलाई सफलतापूर्वक 'नेभिगेट' गरेर वास्तविक परिवर्तन ल्याउन सक्छन् कि सक्दैनन्, समयले नै बताउनेछ। नेपाली राजनीतिमा त्रय शक्तिले सामूहिक नेतृत्वको सिद्धान्ततर्फ संकेत गर्छ, जो आज र जहिल्यै आवश्यक छ। 

नेपाली राजनीतिज्ञहरूले विगतबाट पाठ सिकेर राजनीतिलाई थप समावेशी, प्रगतिशील बनाउन र स्थायित्व कायम गर्नेतर्फ लाग्नुपर्छ। त्रयको नयाँ समूह सो लक्ष्य हासिल गर्ने दिशामा एक कदम हुन सक्छ। वैकल्पिक राजनीतिको नयाँ लहरलाई समर्थन गर्ने र बलियो बनाउने कुरा जनता र राजनीतिज्ञमा निर्भर छ। नेपालको भविष्य निर्माणको साझा लक्ष्यमा सँगै काम गर्ने नेताहरूको क्षमतामा सो कुरा भरपर्छ। विगतका शिक्षाले साझा लक्ष्य प्राप्तिका लागि बहुमूल्य मार्गदर्शकका रूपमा काम गर्न सक्छ।